1.1. Tìm hiểu chung
a. Hoàn cảnh ra đời:
- Dương Khuê (1839 - 1902), là một nhà thơ có tên tuổi cuối thế kỉ XIX, bạn thân của Nguyễn Khuyến
- Khi nghe tin dương Khuê mất, Nguyễn Khuyến viết bài thơ " Vãn đồng niên Vân Đình tiến sĩ Dương thượng thư" bằng chữ Hán, rồi tự dịch ra chữ Nôm, người sau ghi nhan đề: "Khóc Dương Khuê"
b. Thể loại:
- Nguyên tác Hán Văn, thể thơ ngũ ngôn cổ phong trường thiên
- Bản dịch thơ Nôm gồm 38 câu theo thể song thất lục bát
c. Bố cục:
- Hai câu đầu: Nỗi đau đớn bàng hoàng khi nghe tin bạn mất
- Từ câu 3 đến câu 22: Dòng hồi tưởng những ngày gắn bó
- Phần còn lại: Nỗi đau đớn khi không còn bạn
d. Chủ đề:
Qua nỗi đau đớn, tiếc thương người bạn tri kỉ, bài thơ ca ngợi tình bạn cao quý.
1.2. Đọc - hiểu văn bản
a. Nỗi đau đớn bàng hoàng khi nghe tin bạn mất
Bác Dương thôi đã thôi rồi,
Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta
- Cách xưng hô với bạn (gọi bạn là “ bác ”) thể hiện tình cảm gần gũi, yêu mến, kính trọng bạn của nhà thơ.
- Cụm từ “ thôi đã thôi rồi ” để cực tả tâm trạng đau đớn, bàng hoàng của nhà thơ trước sự ra đi của bạn.
- Câu thơ cảm thán, giọng thơ ai oán, gợi tả nỗi đau như thấm vào cảnh vật, thấm vào lòng người .
b. Dòng hồi tưởng về những ngày gắn bó
- Nhà thơ hồi tưởng lại những kỉ niệm một thời gắn bó của nhà thơ và bạn: cùng đi thi, cùng làm quan, cùng làm thơ - uống rượu và cùng chia sẻ buồn vui trong cuộc đời…
- Điệp từ "cũng có lúc... có khi" cho ta thấy kỉ niệm hiện về dồn dập, sống động chân thực, khó phai mờ.
- Kỉ niệm được nhắc lại theo dòng thời gian từ xa đến gần; giọng thơ trầm đều… => Kỉ niệm giữa nhà thơ với bạn càng chồng chất
⇒ Một tình bạn keo sơn, gắn bó, chân thành, sâu sắc.
c. Nỗi đau đớn khi không còn bạn
- Trở lại thực tại mất bạn, giọng thơ từ hoài niệm chuyển sang đau đớn:
Cách nói giảm nói tránh nhưng không cân bằng được tâm trạng sửng sốt, bàng hoàng: "làm sao", "chợt nghe". Dường như nỗi đau tinh thần quá lớn, đã vượt qua nỗi đau thể xác: "chân tay rụng rời"
- Câu hỏi tu từ cũng là lời trách của Nguyễn Khuyến đối với bạn diễn tả nỗi đau đớn, bơ vơ trong lòng tác giả. (vội vã lên tiên)
- Điệp ngữ trùng điệp: "không, ai, viết" diễn tả nỗi trống vắng cô đơn tột cùng, không gì bù đắp nổi.
- Bốn câu thơ cuối dồn tụ bao nỗi đau, thương bạn, chỉ còn nỗi nhớ ở lại, dường như nước mắt lặn vào trong, vào trái tim đang run lên những cung bậc cảm xúc nghẹn ngào, chua xót
- Cách dùng điển cố để diễn tả tâm trạng bơ vơ trống vắng khi bạn khi bạn không còn nữa