Hai cây phong (trích Người thầy đầu tiên)

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Ai-ma-tốp (1928- 2008) tên đầy đủ là Chyngyz Torekulovich Aytmatov

- Quê quán: Là nhà văn Cư-rơ-gư-stan- một nước cộng hòa ở vùng Trung Á, thuộc Liên Xô trước đây

- Ông rất nổi tiếng với nhiều tác phẩm về quê hương ông

- Ông bắt đầu hoạt động văn học vào năm 1952

- Tác phẩm nổi tiếng đầu tiên là tập truyện Núi đồi và thảo nguyên đã được tặng giải thưởng Lê-nin về văn học vào năm 1963

- Nhiều tác phẩm của ông trở nên rất quen thuộc với bạn đọc Việt Nam như: Con tàu trắng, Cây phong non trùm khăn đỏ.

- Các truyện ngắn của Ai-ma-tốp chủ yếu viết về cuộc sống khắc nghiệt nhưng cũng đầy chất lãng mạn của người dân vùng đồi núi Cư-rơ-gư-xtan, tình yêu, tình bạn, tinh thần dũng cảm vượt qua những thử thách hi sinh thời chiến tranh.

2. Tác phẩm

a. Xuất xứ

Hai cây phong là phần đầu của truyện Người thầy đầu tiên, được sáng tác năm 1957.

b. Bố cục:

- Phần 1: (Từ đầu đến “ai cũng nhìn rõ”): Giới thiệu về làng Ku-ku-rêu và hai cây phong.

- Đoạn 2: (Tiếp đến “thần xanh”): Cảm nhận của nhân vật tôi về hai cây phong trong trong mỗi lần về thăm quê.

- Đoạn 3: (Tiếp đến “biêng biếc kia”): Hai cây phong trong kí ức và tuổi thơ của tác giả.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Hai mạch kể lồng ghép

- Trong bài văn, người kể chuyện khi thì xưng "tôi", khi thì xưng "chúng tôi". Người kể chuyện bắt đầu xưng "chúng tôi" bắt đầu từ "Vào năm học cuối cùng..." cho đến "lẩn sau chân trời xa thẳm biêng biếc kia". Phần còn lại từ đầu bài văn cho đến "chiếc gương thần xanh" và từ "Tôi lắng nghe..." cho đến hết, người kể chuyện xưng "tôi". Do đó, bài Hai cây phong gồm hai mạch kể ít nhiều phân biệt và lồng vào nhau.

- Trong mạch kể xưng "tôi", "tôi" là người kể chuyện, người ấy tự giới thiệu mình là họa sĩ. Trong mạch xưng "chúng tôi", vẫn là người kể chuyện trên nhưng lại kể nhân danh cả "bọn con trai" ngày trước, và hồi ấy người kể chuyện cũng là một đứa trẻ con trong bọn.

- Căn cứ vào độ dài văn bản của hai mạch kể, vào cái thế bao bọc của mạch kể này đối với mạch kể kia, hơn nữa "tôi" có ở hai mạch kể, từ đó cho thấy mạch kể của người kể chuyện xưng "tôi" có trong bài là quan trọng hơn.

2. Hai cây phong và kí ức tuổi thơ

- Trong mạch kể của người kể chuyện xưng "chúng tôi", có hai đoạn: Đoạn trên liên quan đến hai cây phong trên đồi cao vào năm học cuối cùng, kì nghỉ hè, bọn trẻ chạy ào lên phá tổ chim; đoạn dưới liên quan đến "thế giới đẹp đẽ vô ngần của không gian bao la và ánh sáng" mở ra trước mắt bọn trẻ khi ngồi trên những cành cây cao. Tuy hai cây phong để lại cho người đọc ấn tượng khó quên về một thời thơ ấu, nhưng đoạn sau mới thực sự làm cho cả người kể chuyện lẫn bọn trẻ con ngấy ngất.

- Trong mạch kể xem lẫn tả này, hai cây phong tuy chỉ được phác đôi ba nét, nhưng đúng là những nét phác thảo của một họa sĩ: hai cây phong "khổng lồ" với các "mắt mấu", các "cành cao ngất, cao đến ngang tầm cánh chim bay", với "bóng râm mát rượi", với động tác "nghiêng ngả đung đưa như muốn chào mời". Lại thêm có "hàng đàn chim... chao đi chao lại" bên trên tô điểm cho bức phác họa ấy.

- Chất họa sĩ của người kể chuyện càng thể hiện rõ ở đoạn sau. Bức tranh thiên nhiên như biểu hiện trước mắt với "chân trời xa thẳm", "thảo nguyên hoang vu", "dòng sông lấp lánh", "làn sương mờ đục", và lọt thỏm giữa không gian bao la ấy là "chuồng ngựa của nông trang" trông bé tí teo. Bức tranh còn được tô màu: "nơi xa thẳm biêng biếc của thảo nguyên", "chân trời xa thẳm biêng biếc", "làn sương mờ đục", "những dòng sông lấp lánh... như những sợi chỉ bạc"... càng làm tăng thêm chất "bí ẩn đầy quyến rũ" của miền đất lạ.

3. Hai cây phong và thầy Đuy-sen.

- Trong mạch kể chuyện của người kể chuyện xưng "tôi", hai cây phong chiếm vị trí độc tôn lôi cuốn sự chú ý, làm cho "say sưa ngây ngất" và khơi nguồn cảm hứng cho người kể chuyện. Độ dài văn bản của mạch kể này cũng nói lên điều đó.

- Một nguyên nhân gây xúc động cho người kể chuyện là hai cây phong gắn với tình yêu quê hương da diết. Một nguyên nhân nữa là do hai cây phong ấy gắn bó với những kỉ niệm xa xưa ở tuổi học trò: "Tuổi trẻ của tôi đã để lại nơi ấy, bên cạnh chúng như một mảnh vỡ của chiêc gương thần xanh..."

- Nhưng nguyên nhân sâu xa là ở chỗ hai cây phong là nhân chứng của câu chuyện hết sức xúc động về Đuy-sen, người thầy đầu tiên và cô bé An-tư-nai gần bốn mươi năm về trước mà người kể chuyện gần đây mới biết được. Chính thầy Đuy-sen đã đem hai cây phong về trồng trên đồi cao cùng cô bé An-tư-nai và thầy đã gửi gắm ở hai cây phong non ước mơ, hi vọng, ngày càng được mở mang kiến thức và trở thành những con người hữu ích.

- Hai cây phong trong đoạn kể xen lẫn tả này thể hiện rõ là được miêu tả qua con mắt nhìn của họa sĩ nhưng "động" hơn: "nghiêng ngả thân cây, lay động lá cành", rồi "khi mây đen kéo đến...xô gãy cành, tỉa trụi lá..." v.v...

- Tuy nhiên, trong "bức tranh" bằng ngôn từ ấy, chúng ta còn nghe thấy rất nhiều âm thanh chiếm vị trí khác lớn với "tiếng lá reo", "tiếng rì rào theo nhiều cung bậc", "reo vù vù",... Ở đây, hai cây phong còn được tả bằng trí tượng tượng và bằng tâm hồn của người nghệ sĩ: Người kể chuyện "cảm biết được chúng" tuy không nhìn thấy chúng; chúng "có tiếng nói riêng và hẳn phải có một tâm hồn riêng"; có khi chúng như "thì thầm thiết tha nồng thắm", có khi chúng "bỗng im bặt một thoáng, rồi khắp lá cành lại cất tiếng thở dài một lượt như thương tiếc người nào"... Hai cây phong được nhân cách hóa cao độ, hết sức sinh động.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Lựa chọn ngôi kể, người kể tạo nên hai mạch kể lồng ghép độc đáo.

- Sự kết hợp giữa miêu tả, biểu cảm với ngòi bút đậm chất hội họa, truyền sự rung cảm đến người đọc.

- Nghệ thuật nhân hóa với những liên tưởng tác bạo đầy chất thơ tại nên sức hấp đẫn cho văn bản.

2. Nội dung

Đoạn trích miêu tả hai cây phong với ngòi bút sắc bén đậm chất hội họa và đong đầy cảm xúc. Qua đó truyền cho chúng ta tình yêu quê hương da diết và niềm xúc động đặc biệt vì hai cây phong gắn với câu chuyện về người thầy- người đã vun trồng những ước mơ cho những đứa học trò của mình.