Bài 2: Trật tự thế giới trong chiến tranh lạnh

Trật tự thế giới hai cực I-an-ta: Hình thành, tồn tại và sụp đổ
(*) Hình thành:

- Hội nghị I-an-ta (1945): Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, các cường quốc chiến thắng (Mỹ, Liên Xô, Anh) họp tại I-an-ta (Liên Xô) để bàn về trật tự thế giới sau chiến tranh.
- Thoả thuận phân chia khu vực ảnh hưởng:
Châu Âu:
+ Đông Âu: ảnh hưởng của Liên Xô.
+ Tây Âu: ảnh hưởng của Mỹ.
Châu Á:
+ Bán đảo Triều Tiên: chia cắt thành hai quốc gia.
+ Nhật Bản: do Mỹ chiếm đóng.
+ Việt Nam: chia cắt thành hai khu vực tập kết quân sự.
- Sự thành lập hai khối quân sự:
+ 1949: Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) do Mỹ đứng đầu.
+ 1955: Tổ chức Hiệp ước Vac-sa-va do Liên Xô đứng đầu.
(*) Tồn tại:

- Chiến tranh Lạnh: Căng thẳng và đối đầu giữa hai siêu cường Mỹ và Liên Xô trên nhiều lĩnh vực:
- Chính trị: Mỹ và Liên Xô ủng hộ các chế độ chính trị đối lập nhau.
- Kinh tế: Mỹ và Liên Xô theo hai mô hình kinh tế khác nhau (tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa).
- Quân sự: Mỹ và Liên Xô chạy đua vũ trang, đẩy thế giới đến bờ vực chiến tranh hạt nhân.
- Sự lan rộng của ảnh hưởng hai cực:
+ Mỹ và Liên Xô hỗ trợ các nước đồng minh trong các cuộc chiến tranh khu vực (Chiến tranh Triều Tiên, Chiến tranh Việt Nam, v.v.).
+ Phong trào giải phóng dân tộc diễn ra mạnh mẽ, nhiều quốc gia giành độc lập.
 Tác động đối với thế giới:

- Chấm dứt Chiến tranh Lạnh: Thế giới chuyển từ trạng thái đối đầu sang hợp tác.
- Sự trỗi dậy của Mỹ: Mỹ trở thành siêu cường duy nhất trên thế giới.
- Bất ổn tại một số khu vực:
+ Xung đột sắc tộc và tôn giáo tại Đông Âu và Balkan.
+ Khủng hoảng kinh tế tại một số quốc gia.
- Sự hình thành trật tự thế giới mới:
+ Xu hướng toàn cầu hóa.
+ Tăng cường hợp tác quốc tế.
+ Vai trò ngày càng quan trọng của các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc.

Quá trình hình thành Trật tự thế giới hai cực I-an-ta:
(*) Hội nghị I-an-ta (2/1945):

- Ba cường quốc chiến thắng (Mỹ, Liên Xô, Anh) họp tại I-an-ta (Liên Xô) để bàn về trật tự thế giới sau chiến tranh.
- Mục tiêu:
+ Duy trì hòa bình và an ninh quốc tế.
+ Ngăn chặn sự trỗi dậy của chủ nghĩa phát xít.
+ Xác định khu vực ảnh hưởng của các cường quốc.
(*) Thoả thuận phân chia khu vực ảnh hưởng:

- Châu Âu:
+ Đông Âu: ảnh hưởng của Liên Xô.
+ Tây Âu: ảnh hưởng của Mỹ.
- Châu Á:
+ Bán đảo Triều Tiên: chia cắt thành hai quốc gia.
+ Nhật Bản: do Mỹ chiếm đóng.
+ Việt Nam: chia cắt thành hai khu vực tập kết quân sự.
- Sự thành lập hai khối quân sự:

+ 1949: Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) do Mỹ đứng đầu.
+ 1955: Tổ chức Hiệp ước Vac-sa-va do Liên Xô đứng đầu.

Sự tồn tại của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta (1945-1991):
(*) Đặc điểm:

- Chiến tranh Lạnh: Căng thẳng và đối đầu giữa hai siêu cường Mỹ và Liên Xô trên nhiều lĩnh vực:
+ Chính trị: Mỹ và Liên Xô ủng hộ các chế độ chính trị đối lập nhau.
+ Kinh tế: Mỹ và Liên Xô theo hai mô hình kinh tế khác nhau (tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa).
+ Quân sự: Mỹ và Liên Xô chạy đua vũ trang, đẩy thế giới đến bờ vực chiến tranh hạt nhân.
- Sự lan rộng của ảnh hưởng hai cực:
+ Mỹ và Liên Xô hỗ trợ các nước đồng minh trong các cuộc chiến tranh khu vực (Chiến tranh Triều Tiên, Chiến tranh Việt Nam, v.v.).
+ Phong trào giải phóng dân tộc diễn ra mạnh mẽ, nhiều quốc gia giành độc lập.
(*) Biểu hiện:

- Sự thành lập hai khối quân sự:
+ 1949: Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) do Mỹ đứng đầu.
+ 1955: Tổ chức Hiệp ước Vac-sa-va do Liên Xô đứng đầu.
- Sự chia cắt thế giới:
+ Bức tường Berlin: biểu tượng của sự chia cắt giữa Đông Âu và Tây Âu.
+ Bán đảo Triều Tiên: chia cắt thành hai quốc gia.
+ Việt Nam: chia cắt thành hai khu vực tập kết quân sự.
- Căng thẳng và đối đầu:
+ Khủng hoảng tên lửa Cuba (1962): thế giới đứng trước nguy cơ chiến tranh hạt nhân.
+ Chiến tranh Triều Tiên, Chiến tranh Việt Nam: những cuộc chiến tranh khu vực do ảnh hưởng của hai siêu cường.

Nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta:
(*) Nguyên nhân bên trong Liên Xô:

- Khủng hoảng kinh tế:
+ Nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung của Liên Xô ngày càng trì trệ, kém hiệu quả.
+ Chi phí cho chạy đua vũ trang quá cao, gây áp lực lớn lên nền kinh tế.
- Khủng hoảng chính trị:
+ Hệ thống chính trị độc đảng, thiếu dân chủ dẫn đến sự bất mãn trong xã hội.
+ Chính sách cải cách Perestroika và Glasnost của Gorbachev làm suy yếu hệ thống xã hội chủ nghĩa.
- Sự tan rã của khối Vac-sa-va:
+ Các nước Đông Âu muốn thoát khỏi ảnh hưởng của Liên Xô và hướng tới tự do, dân chủ.
+ Liên Xô không thể can thiệp vào nội bộ các nước Đông Âu do chính sách Perestroika và Glasnost.
(*) Nguyên nhân bên ngoài Liên Xô:

- Vai trò của Mỹ:
+ Mỹ tăng cường sức mạnh kinh tế và quân sự, gây áp lực lên Liên Xô.
+ Mỹ hỗ trợ các phong trào dân chủ và tự do ở Đông Âu.
- Sự kết thúc Chiến tranh Lạnh:
+ Căng thẳng giữa Mỹ và Liên Xô giảm bớt.
+ Hai bên đi đến thỏa thuận cắt giảm vũ trang hạt nhân.
- Sự trỗi dậy của các cường quốc mới: Nhật Bản, Đức, Trung Quốc vươn lên thành những cường quốc kinh tế, tạo nên một thế giới đa cực.

Tác động của sự sụp đổ Trật tự thế giới hai cực I-an-ta đối với tình hình thế giới:
(*) Tích cực:

- Chấm dứt Chiến tranh Lạnh:
+ Giảm căng thẳng và nguy cơ chiến tranh hạt nhân.
+ Tăng cường hợp tác quốc tế trên nhiều lĩnh vực.
- Sự trỗi dậy của các cường quốc mới: Nhật Bản, Đức, Trung Quốc vươn lên thành những cường quốc kinh tế, tạo nên một thế giới đa cực.
- Xu hướng toàn cầu hóa:
+ Tăng cường giao thương, đầu tư và hợp tác quốc tế.
+ Lan tỏa khoa học kỹ thuật, văn hóa và giáo dục.
- Mở rộng dân chủ:
+ Nhiều quốc gia chuyển sang thể chế chính trị dân chủ, tự do.
+ Nhân quyền được tôn trọng và bảo vệ tốt hơn.
(*) Tiêu cực:

- Bất ổn tại một số khu vực:
+ Xung đột sắc tộc và tôn giáo tại Đông Âu và Balkan.
+ Khủng hoảng kinh tế tại một số quốc gia.
- Sự gia tăng bất bình đẳng: Khoảng cách giàu nghèo giữa các quốc gia và trong nội bộ quốc gia gia tăng.
- Mâu thuẫn và cạnh tranh giữa các cường quốc mới: Cạnh tranh kinh tế, thương mại và ảnh hưởng giữa Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, EU.
- Nguy cơ khủng bố và các vấn đề phi truyền thống: Khủng bố, dịch bệnh, biến đổi khí hậu, v.v.

Ảnh hưởng của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta đối với thế giới (1945 - 1991):
(*) Về chính trị:

- Chiến tranh Lạnh:
+ Căng thẳng và đối đầu giữa hai siêu cường Mỹ và Liên Xô.
+ Chia cắt thế giới thành hai phe: tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa.
+ Nhiều cuộc chiến tranh khu vực xảy ra do ảnh hưởng của hai siêu cường.
- Sự thành lập hai khối quân sự:
+ NATO (do Mỹ đứng đầu) và Vac-sa-va (do Liên Xô đứng đầu).
+ Chạy đua vũ trang, đẩy thế giới đến bờ vực chiến tranh hạt nhân.
- Hạn chế hợp tác quốc tế:
+ Chia rẽ trong các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc.
+ Khó khăn trong việc giải quyết các vấn đề chung của toàn cầu.
(*) Về kinh tế:

- Sự phát triển không đồng đều:
+ Mỹ và Liên Xô tăng cường sức mạnh kinh tế, trở thành hai siêu cường kinh tế.
+ Khoảng cách giàu nghèo giữa các nước gia tăng.
+ Nhiều nước đang phát triển gặp khó khăn trong phát triển kinh tế.
- Hình thành hai mô hình kinh tế khác nhau:
+ Tư bản chủ nghĩa ở Mỹ và các nước phương Tây.
+ Xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và các nước Đông Âu.
- Hạn chế giao thương quốc tế:
+ Cấm vận kinh tế giữa hai phe.
+ Khó khăn trong việc hợp tác kinh tế quốc tế.
(*) Về văn hóa:

- Chiến tranh tuyên truyền:
+ Mỗi phe sử dụng các phương tiện truyền thông để tuyên truyền cho hệ tư tưởng của mình.
+ Gây ra sự nghi ngờ và thù địch giữa hai phe.
- Hạn chế giao lưu văn hóa:
+ Rào cản ngôn ngữ, ý thức hệ và chính trị.
+ Khó khăn trong việc trao đổi và học hỏi các nền văn hóa khác nhau.

Tác động của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta đối với Việt Nam:
(*) Về chính trị:

- Chiến tranh và chia cắt đất nước:
+ Việt Nam trở thành chiến trường của Chiến tranh Lạnh.
+ Đất nước bị chia cắt thành hai miền Nam - Bắc.
+ Hai cuộc chiến tranh chống Pháp và Mỹ diễn ra ác liệt.
- Sự thành lập hai nhà nước:
+ Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Việt Nam (miền Bắc) theo xã hội chủ nghĩa.
+ Việt Nam Cộng hòa (miền Nam) theo tư bản chủ nghĩa.
- Hạn chế giao lưu, hợp tác quốc tế:
+ Mỗi miền chỉ có quan hệ với các nước trong phe của mình.
+ Khó khăn trong việc tiếp cận các nguồn khoa học kỹ thuật và kinh tế tiên tiến.
(*) Về kinh tế:

- Nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung:
+ Miền Bắc: Công nghiệp quốc phòng và nông nghiệp
+ Miền Nam: kinh tế tư bản chủ nghĩa.
- Khó khăn và bất ổn:
+ Chiến tranh gây thiệt hại nặng nề cho nền kinh tế.
+ Mức sống của người dân thấp.
+ Cấm vận kinh tế của Mỹ đối với miền Bắc.
+ Khó khăn trong việc hội nhập kinh tế quốc tế.
(*) Về văn hóa:

- Mỗi miền sử dụng các phương tiện truyền thông để tuyên truyền cho hệ tư tưởng của mình.
- Gây ra sự nghi ngờ và thù địch giữa hai miền.