Địa danh khu di tích Sóc Sơn hay còn gọi là đền Sóc Sơn là một địa danh văn hoá nổi tiếng thờ Thánh Gióng. Đây là một trong những anh hùng chống giặc ngoại xâm và là một trong Tứ bất tử của Việt Nam. Đền Sóc Sơn hiện nay thuộc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, ngoại thành Hà Nội.
Đền Sóc Sơn nằm trên dãy núi Mã, trong vòng cung Tam Đảo. Đây là nơi được cho là cái rốn tích tụ mọi linh khí của trời đất. Khu di tích Sóc Sơn gồm nhiều kiến trúc có liên quan. Đầu tiên là đền Thượng. Đây là công trình kiến trúc được khởi dựng sớm nhất. Đền có bố cục mặt bằng kiểu chữ Công, gồm tiền tế, ống muống và hậu cung. Đền Thượng đã được xây dựng từ lâu đời, đến thế kỉ thứ X thời Lê Đại Hành thì được trùng tu và sau đó được sửa chữa nhiều lần. Lần trùng tu gần đây nhất của đền là vào năm 1993. Đến nay, đền Thượng đã mang đậm nét kiến trúc thời Nguyễn.
Toà tiền tế của đền gồm 5 gian, chồng diêm hai tầng tám mái, các góc đao thanh thoát. Hiện trong đền còn lưu giữ nhiều đồ thờ tự quý giá như đôi ngựa gỗ, một trong những hiện vật còn lại sau trận hoả hoạn năm 1898. Toà ống muống gồm ba gian dọc. Toà nhà này cũng được xây dựng theo kiểu chồng diêm hai tầng mái.
Hậu cung là nơi đặt tượng Thánh Gióng cùng các thiên thần võ sĩ. Tương truyền, tượng Thánh Gióng được đắp với ba đặc điểm: Thiên - Thổ - Mộc. Tượng đắp lộ thiên bên ngoài bằng vôi mật, cốt bên trong là gỗ trầm hương. Đây là loại gỗ theo truyền thuyết là anh hùng làng Gióng đã cởi áo vắt lên trước khi bay về trời. Để gợi nhớ điều này nên người dân đã lấy gỗ trầm hương làm cốt cho tượng.
Trước cửa khu đền Thượng là dãy núi Mã, trong đó núi Vây Rồng được tương truyền là nơi ông Gióng đã cởi giáp sắt để lại.
Đền Hạ được xây dựng muộn hơn. Theo truyền thuyết và tấm bia đá 8 mặt của di tích thì đền Hạ được khởi dựng vào thời Lê Đại Hành. Khi đó, vua Lê đến đền thờ thần núi Vệ Linh để cầu nguyện dẹp tan giặc Tống. Lời cầu xin linh ứng. Vua Lê Đại Hành cho tu sửa đền Thượng, xây dựng thêm đền Hạ và phong tên hiệu cho thần là Sóc Sơn Đổng Thiên Vương, Đà Giang hiển thánh, phủ Thánh giá, Đại vương Thượng đẳng Sơn thần.
Đền Hạ thờ vị Sơn thần, Thổ địa cai quản núi Sóc (nơi có đền thờ ông Gióng). Toà tiền tế của đền có các bia hậu, ngoài việc thờ cúng thần linh, nơi đây còn là hậu cung của khu đền. Hậu cung có pho tượng Thánh Thần Vương bằng đồng hun đen, niên hiệu thời Nguyễn. Một trong những tấm bia có giá trị nhất còn lưu lại tại đền là bia tám mặt mang niên hiệu Dương Đức 1 (1672) ghi lại câu chuyện về Thánh Gióng và lịch sử xây dựng đền.
Lễ hội chính của đền Sóc là vào ngày mồng 6 tháng Giêng Âm lịch, thu hút hàng vạn người tham gia. Trong lễ hội có lễ rước nước, rước ngà voi, mang đậm dấu ấn của lễ nghi nông nghiệp. Đặc biệt lễ rước hoa tre là một lễ hội độc đáo gợi lại hình tượng Thánh Gióng nhổ gốc tre ngà đánh tan giặc Ân. Ngoài ra, lễ hội còn có lễ chém tướng diễn tả chiến công của Thánh Gióng và nhiều tiết mục sinh hoạt văn hoá dân gian. Hội Gióng được đánh giá là đỉnh cao của sinh hoạt văn hoá dân tộc truyền thống.
Du khách trẩy hội Gióng ở đền Sóc cũng như những người dân Việt Nam có thể đều biết câu ca dao:
Tháng Ba giỗ Tổ Hùng Vương nhớ về
Khu di tích đền Sóc Sơn ngoài giá trị lịch sử - văn hoá còn một giá trị đặc biệt hiếm thấy trên đất thủ đô với cảnh quan trời đất, núi non hoà quyện, hữu tình. Nữ sĩ Ngô Chi Lan (thời vua Lê Thánh Tông) đã đến thăm đền và lưu lại những vần thơ được vua Lê Thánh Tông hết sức ngợi khen. Đó là:
Vệ Linh cây cỏ lẫn mây ngànMuôn tía nghìn hồng đẹp thế gian
Ngựa sắt bay rồi tên sử sách
Anh hùng mãi mãi với giang sơn
Những làng quê yên bình trong bầu không khí trong lành và tĩnh lặng là đích đến cho ai muốn thoát khỏi cái ồn ào náo nhiệt của nhịp sống nơi đô thành. Cùng với thú tìm đến những làng nghề truyền thống hay trải mình với cánh đồng hoa, không ít người sống ở Hà Nội còn tìm về những nơi chùa tháp, miếu mạo để tìm kiếm những phút giây thư thái, thanh tịnh trong tâm hồn và hiểu hơn về những địa danh trên quê hương đất nước mình. Sóc Sơn với núi Sóc, đền Sóc, đỉnh Phù Linh, chùa Non Nước, Học viện Phật giáo Việt Nam là một địa điểm thú vị cho những chuyến dã ngoại cuối tuần.
ằm cách thủ đô Hà Nội 40km về phía Tây Bắc, bạn sẽ mất khoảng 40 phút đi xe máy để đến với Sóc Sơn - một vùng đất của truyền thuyết về cậu bé Thánh Gióng huyền thoại, lên ba tuổi mà vẫn chưa biết nói biết cười rồi bỗng vụt lớn thành tráng sỹ đánh đuổi giặc bảo vệ quê hương làng xóm.
Quần thể di tích đền Sóc nằm trong một vùng rừng núi bao la, bốn mùa cây cối xanh tươi với những khóm tre ngà vàng óng, tương truyền được người tráng sỹ xưa kia dùng làm vũ khí đánh đuổi kẻ thù. Mái đền ẩn mình dưới tán cổ thụ hàng trăm năm tuổi như tô thêm vẻ đẹp chốn thâm nghiêm cổ kính.
Quần thể di tích này trải từ chân núi lên đỉnh núi Vệ Linh nằm trong địa bàn thôn Vệ Linh, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội. Trước khi lên thăm các di tích trên ngọn núi này, du khách hãy ghé thăm các di tích trên khu vực chân núi bao gồm đền Trình, đền Mẫu, chùa Đại Bi và đền Thượng được bố trí rất gần nhau. Tâm điểm của tập hợp các di tích này là đền Thượng, nơi thờ đức Thánh Gióng với quy mô đồ sộ, kiến trúc theo kiểu chuôi vồ. Bên ngoài ngôi đền gồm 5 gian hai chái, phía trong là hậu cung, ngôi đền có cách bài trí sắp xếp mang đậm dấu ấn văn hóa Việt, tạo ra sự linh thiêng nơi thờ cũng thần linh.
Đền Sóc Sơn được xây dựng từ thời Tiền Lê vào khoảng năm 980, đến nay đã trải qua 13 lần trùng tu nhưng vẫn giữ được kiểu dáng kiến trúc, quy mô và vị trí của các công trình. Ngôi đền tọa lạc trên một vùng đất rộng rãi có khung cảnh tuyệt đẹp giữa mênh mông cây cối và một vùng không gian thoáng đãng. Đặt chân vào đền, du khách sẽ cảm nhận được không khí tĩnh mịch, linh thiêng chốn thâm nghiêm. Tại ngôi đền này vào ngày mồng 6 tháng Giêng hàng năm, nhân dân trong vùng lại tưng bừng tổ chức lễ hội ba ngày tưởng nhớ công ơn của Thánh Gióng.
Những bậc thang phủ đầy rêu phong đưa chúng ta lên đến chùa Non Nước (tên chữ là Sóc Thiên Vương Thiền Tự) ở độ cao hơn 110m so với chân núi. Ở độ cao ấy, không gian của chùa trở nên thanh khiết và khoáng đạt, xua tan đi bao mệt nhọc sau quãng đường dài leo núi. Ta như muốn hít căng tràn lồng ngực bầu không khí thanh tao ấy, đắm mình vào tiếng chuông ngân trầm lắng và cái hư ảo, huyền thoại của không gian lảng vảng khói sương. Ngôi chùa này cũng là nơi tọa lạc của pho tượng Phật tổ Như Lai bằng đồng đúc liền khối lớn nhất Việt Nam. Tượng nặng 30 tấn cao hơn 8m (kể cả bệ đá), được đặt ở chính giữa nền chùa, sừng sững, uy nghi như tăng thêm vẻ thâm nghiêm cổ kính. Nếu như chùa Non Nước được xếp hàng cổ nhất Việt Nam thì pho tượng là một kiệt tác lớn nhất trong tất cả các pho tượng phật liền khối ở Đông Nam Á.
Theo thuyết phong thủy, chùa Non Nước được dựng theo thế long chầu hổ phục. Bức tượng Phật tổ ngự trên ngai tựa lưng vào núi, có 9 ngọn núi nhỏ chầu vào trong đó có núi Đống Sóc, núi Đá Đen, núi Voi Phục, Mũi Cày, Vảy Rồng, Đá Chồng… Nếu đứng từ trên cao nhìn xuống, phía trước của chùa là cả một vùng đất đai rộng lớn với ruộng đồng bát ngát và những dãy núi xa xa. Quả là một khung cảnh tuyệt vời cho những tay săn ảnh hay những thi sĩ tức cảnh sinh tình.
Trên đường xuống núi, bạn có thể dừng chân ghé qua thăm Học viện Phật giáo Việt Nam với các khu quảng trường, tượng đài, đại giảng đường, thư viện, bảo tàng, câu lạc bộ, ký túc xá, sân vận động... Mỗi sớm mỗi chiều, tiếng chuông chùa ngân nga vang cọng vào vách núi, lan toả trong không gian núi rừng tạo nên bức tranh huyền diệu của vùng đất bán sơn địa. Tiếng gõ mõ tụng kinh đều đều của những vị thiền sinh, phật tử vọng ra từ thiền viện thấm vào từng giọt sương, ngọn lá cành cây, tưới mát lòng người, rũ bớt bụi trần làm cho tâm hồn người chay tịnh từ trong tâm thức.
Một lần về với Sóc Sơn, về với chốn linh thiêng, tôn thờ vị anh hùng của dân tộc, ta thêm hiểu, thêm yêu mỗi cảnh sắc quê hương mình.
Khu di tích lịch sử đền Sóc nằm trên núi Vệ Linh, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội. Đây là nơi thờ đức Thánh Gióng.
Tương truyền, sau khi đánh đuổi quân xâm lược tới chân núi Vệ Linh cũng là lúc đuổi sạch bóng quân thù khỏi bờ cõi nước Nam, Thánh Gióng để lại áo giáp sắt ở lưng chừng núi trước khi bay về trời. Khởi nguồn từ ngôi miếu thờ nhỏ mang tên Đổng Thiên Vương, một lần Lê Hoàn (Lê Đại Hành) cùng các tướng sĩ trên đường hành quân chống giặc Tống xâm lược, vua tôi vào làm lễ cầu ngài phù hộ. Trong trận chiến, quân giặc thua to, khi quay về vua vào lễ tạ rồi sai người tìm gốc trầm hương làm tượng thần và xây dựng thành khu đền uy nghi. Đồng thời phong thêm hai chữ “Phù” và “Thiên”, tên của ngài được thờ tại đền Sóc là “Phù Đổng Thiên Vương”.
Quần thể di tích đền Sóc nằm trong một vùng rừng núi bao la, bốn mùa cây cối xanh tươi và những khóm tre ngà vàng óng. Mái đền tôn nghiêm, cổ kính ẩn mình dưới tán cổ thụ hàng trăm năm tuổi.
Quần thể di tích Đền Sóc gồm đền Trình, đền Mẫu (nơi thờ mẹ Thánh Gióng), chùa Đại Bi, đền Thượng, hòn đá Trồng tương truyền là áo giáp của Thánh Gióng để lại trước khi bay về trời và lăng bia đá ghi lại lịch sử và hội đền Sóc, tạo thành một tồng thể hài hòa, sống động. Tất cả những công trình này được xây dựng và trùng tu từ giai đoạn tiền Lê, nhiều lần tôn tạo, tu bổ qua các triều đại phong kiến khác góp phần làm cho khu di tích ngày càng to đẹp. Nằm trong quần thể di tích này còn có chùa Non (Sóc Thiên Vương Thiền Tự), nơi thờ Phật tổ mà vị sư trụ trì đầu tiên là Ngô Chấn Lưu được vua Đinh Tiên Hoàng phong là Khuông Việt Quốc Sư vào năm 971. Chùa Non mới được xây dựng lại sau khi bị chiến tranh tàn phá, trong chùa còn có một kiệt tác là pho tượng Phật tổ bằng đồng nặng tới 30 tấn.
Khu di tích lịch sử đền Sóc vẫn giữ được nhiều giá trị lịch sử văn hóa vô giá, góp phần vào công cuộc bảo tồn và phát huy nền văn hóa Việt Nam, được Nhà nước công nhận là Di sản Văn hóa cấp quốc gia.
Hội Gióng là một lễ hội truyền thống hàng năm được tổ chức ở nhiều nơi ở Hà Nội để tưởng niệm và ca ngợi chiến công của người anh hùng truyền thuyết Thánh Gióng, một trong tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt Nam
Có 2 hội Gióng tiêu biểu ở Hà Nội là hội Gióng Sóc Sơn ở đền Sóc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn và hội Gióng Phù Đổng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vào năm 2010
Sau khi được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, Hội Gióng đền Sóc càng đặc biệt thu hút sự chú ý của đông đảo nhân dân, du khách trong nước và quốc tế. Theo truyền thống, nhân dân 8 thôn thuộc 6 xã quanh khu vực đền Sóc (Tân Minh, Tiên Dược, Phù Linh, Đức Hòa, Xuân Giang, Bắc Phú) làm lễ rước hương hoa, oản phẩm, trầu cau, voi chiến, giò hoa tre, cỏ voi, kiệu Tướng, kiệu cầu Húc… thể hiện tình cảm biết ơn trân trọng với Thánh Gióng và niềm tự hào về truyền thống đấu tranh chống ngoại xâm, tinh thần thượng võ của dân tộc.
Điều đặc biệt nhất ở lễ hội Gióng là lễ dâng giò hoa tre. Đó là những thanh tre cật vót mỏng, đầu tuốt bông nhuộm phẩm màu, tượng trưng cho roi ngựa của Thánh Gióng. Hoa tre được người Phù Linh dâng lễ ở đền Thượng, rước xuống đền Hạ rồi mới phát cho bà con và du khách làm lộc may mắn đầu xuân. Ngoài các đoàn rước dâng lễ phẩm, lễ vật, tại lễ hội còn có nhiều hoạt động văn hoá thể thao đa dạng phục vụ khách hành hương và nhân dân địa phương như các trò chơi thi đu, đập niêu đất, bắt vịt, cờ bỏi; hát quan họ, ca múa tổng hợp; giải bóng chuyền hơi, biểu diễn võ cổ truyền dân tộc…