Hồ Xuân Hương là một nhà thơ nổi tiếng của nước ta vào cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, cùng thời với đại thi hào Nguyễn Du.Chế độ phong kiến ở giai đoạn suy tàn đã bộc lộ mặt trái đầy xấu xa,tiêu cực. Là người giàu tâm huyết với con người và cuộc đời,Hồ Xuân Hương đã gửi gắm vào thơ những điều suy tư trăn trở trước hiện thực phức tạp của xã hội, trước số phận bất hạn của con người,nhất là phụ nữ. Bài thơ Bánh Trôi Nước phản ánh thân phận đau khổ,phụ thuộc của người phụ nữ và ngợi ca phẩm chất cao quý của họ.
Bánh trôi là thứ bánh quen thuộc,dân dã của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Gạo nếp xay thành bột nhuyễn,lọc cho mịn, để thật ráo rồi bẻ thành từng miến nhỏ, nặn cho tròn,nhân làm bằng đường thẻ có màu nâu đỏ.Cho bánh vào nồi nước sôi,luộc chín,vớt ra nhúng sơ vào nước lạnh rồi xếp vào đĩa. Lúc nguội, bánh ăn dẻo và thơm ngọt. Người xưa cho rằng đây là thứ bánh tinh khiết,có thể dùng để cúng.(Mùng 3 tháng 3 Âm lịch có cúng trời đất,tổ tiên bằng bánh trôi,bánh chay và hoa quả)
Bài thơ Bánh Trôi Nước thuộc loại thơ vinh vật(giống như Quả mít, cái quạt,Con ốc nhồi...).Hồ Xuân Hương chịu ảnh hưởng sâu sắc của cách diễn đạt trong thơ ca dân gian:
Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Chiếc bánh trôi vừa trắng, vừa tròn,thật đẹp đẽ, đáng yêu nhưng đằng sau những chi tiết rất thực ấy lại là điều Hồ Xuân Hương muốn nói:người phụ nữ và thân phận họ. Xưa nay,phụ nữ được gọi là phái đẹp,là tinh hoa của tạo hóa.Bởi vậy, nhìn chiếc bánh trôi nước xinh xắn,ta dễ liên tưởng đến vẻ đẹp trong trắng của người con gái.
Cũng giống như chiếc bánh trôi bao lần chìm nổi , người phụ nữ xưa phải chịu số phận bảy nổi ba chìm trong xã hội trọng nam khinh nữ đầy bất công.Lễ giáo phong kiến đã tước đoạt quyền tự do, buộc họ phải sống lệ thuộc vào người khác:Tại gia tòng phụ,xuất gia tòng phu,phu tử tòng tử.Đã vậy,những thế lực đen tối luôn đẩy họ vào nghịch cảnh đau thương.Người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương cũng cùng chịu chung số phận với người phụ nữ trong thơ Nguyễn Du:Đau đớn thay phận đàn bà,lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung !
Không được làm chủ số phận của mình,người phụ nữ nào có khác chi chiếc bánh trôi ngon hay dở là do tay kẻ làm ra nó :Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn.Nhưng điều đáng nói lại là chuyện khác,chuyện tâm lòng son.Nhân bánh trôi làm bằng đường thẻ màu nâu sẫm.Khi bánh chín,lớp vỏ bằng bột nếp có màu trắng trong,nhìn thấy rõ màu của nhân.Ví nhân bánh như tâm lòng son thì cái ẩn ý mà tác giả muốn gửi gắm đã bộc lộ ra.Hồ Xuân Hương muốn khẳng định rằng dù có bị chà đạp,vùi dập,dù cuộc đời có ba chìm bảy nổi đến đâu chăng nữa thì người phụ nữ vẫn giữ nguyên vẹn phẩm giá cao quý của mình.Cách nói khiêm nhường mà chứa đựng một ý chí kiên định biết chừng nào!Đồng thời nó như một lời thách thức ngấm ngầm mà quyết liệt với cả xã hội phong kiến tàn bạo.
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son
Bài thơ tứ tuyệt chỉ có 4 câu,28 chữ mà hàm chứa bao ý nghĩa.Nữ sĩ Hồ Xuân Hương với cái nhìn nhân văn,với quan điểm tiến bộ và thái độ dũng cảm hiếm có đã phác họa thành công chân dung đẹp đẽ về người phụ nữ Việt Nam.Tư tưởng tiến bộ của Xuân Hương đã được thể hiện qua nghệ thuật thơ sắc sảo,điêu luyện.Điều đó khiến thơ của bà sống mãi trong lòng người đọc.
