Trong kho tàng ca dao, nơi thể hiện phong phú đời sống tinh thần của nhân dân Việt Nam, dân gian đã dành nhiều lời ca ca ngợi non sông gấm vóc tươi đẹp. Chỉ riêng qua những bài ca dao trong chương trình Ngữ văn 7, tập một ta đã hiểu điều đó.
Phải yêu mến, say mê vẻ đẹp của quê hương đến nhường nào dân gian mới họa nên thơ nên nhạc phong cảnh của từng góc hồ, tưởng tượng về dáng vẻ của từng ngọn núi hay đơn giản chỉ là ví von hình ảnh của những con đường. Mỗi lời ca dao là một lời ca ngợi vẻ đẹp trong sáng, nên thơ của quê hương đất nước.
“Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương
Mịt mù khói tỏa ngàn sương
Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ”.
Chỉ vài nét phác qua nhưng hình ảnh của một cành trúc la đà, một mặt hồ lãng đãng sương phủ, âm thanh của tiếng gà sáng, của tiếng chuông chùa đã gợi được không khí yên bình, êm ả của buổi sớm mai Hà Nội. Phải yêu mảnh đất ấy đến nhường nào, gắn bó với từng sự vật nhỏ bé nhất nơi đây, người viết mới phát hiện ra những vẻ đẹp tinh tế ấy. Sống gắn bó với quê hương đất nước chính là cơ sở để dân gian tạc rõ hình hài của từng dòng sông, từng ngọn núi vào trong tâm thức. Đặc điểm riêng của từng địa danh được đưa vào những lời hát rất thú vị:
“Sông nào bên đục bên trong
Núi nào thắt cổ bồng mà có thánh sinh?”
“Nước sông Thương bên đục bên trong
Núi Đức Thánh Tản thắt cổ bồng lại có thánh sinh”.
Từ trên cao nhìn xuống, hình dáng quê hương đẹp đẽ nên họa nên thơ biết bao:
“Đường vô xứ Huế quanh mình
Non xanh nước biển như tranh họa đồ”.
Cảnh trí xứ Huế được phác họa qua vẻ đẹp của con đường. Đó là con đường được gợi nên bằng những màu sắc rất nên thơ, tươi tắn: non xanh, nước biển. Cảnh ấy đẹp như trong tranh vẽ: “tranh họa đồ” – trong cái nhìn thẩm mĩ của người Việt xưa, cái đẹp thường được ví với tranh (đẹp như tranh). Bức tranh xứ Huế như thế vừa khoáng đạt, lại vừa gần gũi quây quần. Biện pháp so sánh vẫn là biện pháp tu từ chủ đạo tạo nên vẻ đẹp trong những câu ca dao này.
Nhưng mỗi tấc đất, mỗi ngọn cây trên mảnh đất này đều có được từ bàn tay dựng xây, vun đắp của con người:
“Rủ nhau xem cảnh Kiếm Hồ
Xem cầu Thê Húc xem chùa Ngọc Sơn
Đài Nghiên, Tháp Bút chưa mòn”
Kiếm Hồ tức Hồ Hoàn Kiếm (hay còn gọi là Hồ Gươm), một thắng cảnh thiên nhiên đồng thời cũng là một di tích lịch sử, văn hóa, gắn với truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, nơi Rùa Vàng nổi lên đòi lại thanh gươm thần từng giúp Lê Lợi đánh tan giặc Minh hung bạo ngày nào. Câu “Rủ nhau xem cảnh Kiếm Hồ” thực ra là một câu dẫn, hướng người đọc, người nghe đến thăm Hồ Gươm với những tên gọi nổi tiếng (cầu Thê Húc, chùa Ngọc Sơn, Đài Nghiên, Tháp Bút), góp phần tạo nên vẻ đẹp hài hòa, đa dạng vừa thơ mộng vừa thiêng liêng. Thủ pháp ở đây là gợi chứ không tả, hay nói cách khác là tả bằng cách gợi. Chỉ dùng phương pháp liệt kê, tác giả dân gian đã gợi lên một cảnh trí thiên nhiên tuyệt đẹp ngay giữa Thủ đô Hà Nội. Những địa danh và cảnh trí đó gợi lên tình yêu, niềm tự hào về cảnh đẹp, về truyền thống lịch sử, văn hóa của đất nước, quê hương. Vì vậy, bài thơ kết lại bằng một câu thơ đầy ý nghĩa:
“Hỏi ai gây dựng nên non nước này?”
Đó là một câu hỏi tu từ, có ý nghĩa khẳng định, nhắc nhở về công lao xây dựng non nước của ông cha ta. Hồ Gươm không chỉ là một cảnh đẹp của Thủ đô, nó đã trở thành biểu tượng cho vẻ đẹp, cho truyền thống văn hóa, lịch sử của cả đất nước. Đó cũng là lời nhắc nhở các thế hệ mai sau phải biết trân trọng, gìn giữ, xây dựng và tiếp nối truyền thống đó. Tình yêu quê hương đất nước được dân gian thể hiện qua ca dao là tình cảm có chiều sâu và giàu tính nhân văn. Không chỉ ngợi ca vẻ đẹp thuần túy của tự nhiên, ca dao còn nhắc đến công lao của những con người lao động mà nhờ ai chũng ta có được cuộc sống như ngày hôm nay.
Ai trong chúng ta lớn lên và trưởng thành trên mảnh đất quê hương cũng đều cảm nhận được cái hay cái đẹp của Văn học dân gian ngay từ lúc còn nằm trong nôi qua lời ru của mẹ. Dòng sữa Văn học đã chắp cánh cho ước mơ bay bổng đưa tâm hồn những "cánh cò trắng" bay hoài không mỏi. Tất cả đều sinh động và len lỏi vào trong tận giấc mơ của những ngày ta thơ dại. Có thể nói, nếu như kể đến những tinh túy chắt lọc từ cuộc sống cực nhọc của người lao động thì những câu ca dao chính là những hạt ngọc sáng lấp lánh trong kho tàng văn học nước nhà vốn phong phú và vô tận. Văn học bao giờ cũng đi từ cuộc sống và trở về cuộc sống. Chính nó phản ảnh hiện thực và hiện thực góp phần tô điểm cho loại hình nghệ thuật đặc sắc này phát triển trở thành "món ăn tinh thần" không thể thiếu được trong đời sống con người. Vì vậy, có ý kiến nhận định rằng: "Ca dao và lời hát tâm tình của người lao động là bài ca về tình yêu quê hương đất nước".
Trải qua bốn nghìn năm lịch sử, truyền thống hào hùng của dân tộc niềm tự hào của mỗi con người Việt Nam. Chúng ta nhận thức được cái đẹp, cái toàn mĩ bằng tất cả trái tim nhân hậu của mình. Chính những tình cảm cao đẹp đó đã thấm sâu vào tâm hồn họ, như máu thịt. Và bắt rễ từ cuộc sống lao động chiến đấu, những bài ca đêm trăng, ngày hội, mà đã thực sự là những tâm tình mà con người lao động gởi gắm tất cả khát vọng và tình cảm của mình. Rất mộc mạc và chân tình tha thiết mà xốn xang, ca dao bay bổng nhưng lắng đọng trong lòng ta, bâng khuâng đến lạ kì. Ta hãy đọc câu ca dao khi người đi xa nhớ quê hương:
Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao
Câu ca dao như khúc nhạc luyến láy bổng trầm, ở đây ta bắt gặp sự lưu luyến của người tha hương xa xứ, nhớ làng quê bao kỉ niệm thân thương. Trong câu hát, ta còn nghe chất chứa một nỗi vấn vương khôn tả. Người con trai rời xa quê hương, trong tim mang nặng hình ảnh quê nhà trên mỗi bước chân đi. Anh nhớ đến những món ăn quê hương mộc mạc đơn sơ mà thấm đẫm nghĩa tình. Thấp thoáng trong câu ca dao còn là hình dáng của một người em gái nhỏ, một con người lao động cần cù. Chính những nét đó đã tô điểm cho câu ca dao thêm đẹp và nỗi nhớ của người tha phương với đất nước càng da diết mà lay động lòng tay. Tình yêu quê hương đất nước trong ca dac bao giờ cũng được những nghệ sĩ dân gian phác ra bằng những nét bút rất đơn sơ nhưng đậm đà. Đó là một bức tranh thủy mặc với những đường nét cổ kính nhạt màu mà cũng nên thơ:
Đường vô xứ Nghệ quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
Rất tế nhị, tình yêu đất nước trong câu ca dao không sôi nổi nhưng lại dạt dào như mạch suối nước ngầm âm ỉ, chảy mãi. Niềm tự hào về non sông đất nước được khơi gợi qua từng nét bút, từng chữ, từng câu. Và ta hiểu rằng chỉ có thể bắt nguồn từ tình yêu tha thiết và sâu nặng, trái tim người "nghệ sĩ dân gian" mới có thể trào lên những câu ca dao ngọt ngào đến thế. Và đây là cảnh Hồ Gươm:
Rủ nhau xem cảnh Kiếm Hồ
Xem cầu Thê Húc xem đền Ngọc Sơn
Đài Nghiên tháp Bút chưa mòn
Hỏi ai xây dựng nên non nước này?
Một cung đàn gảy lên, đôi khi còn trùng phím, nhưng sao mỗi bài ca dao đều đem đến cho ta những tình cảm ấm áp và trìu mến lạ kì. Tất cả như một bản đồng ca trỗi lên từ mỗi tâm hồn yêu nước gắn bó với quê hương của mình. Đọc nó ta như bắt gặp lại chính mình trong nhạc điệu rộn ràng bất tử của quê hương. Tất cả như đánh thức trong ta thứ tình cảm mơ hồ nhưng chợt bùng lên như đánh thức ngọn lửa, sáng lấp lánh. Suốt bảy năm cắp sách đến trường, biết nhận thức điều hay lẽ phải, trái tim ta đã từng xúc động trước những quá khứ hào hùng của cha ông, đã biết yêu, biết ghét, biết nghĩ biết nhìn nhưng chưa bao glờ thật sự đối diện với chính bản thân, nhận thức rõ trách nhiệm và tình yêu của mình đối với mảnh đất tươi đẹp mà ta đang thừa hưởng, càng hiểu thêm sức lay động mạnh mẽ của ca dao. Bất cứ nghệ thuật nào, dù lớn hay nhỏ sẽ mãi tồn tại khi nó biết rung lên trong lòng mỗi con người một thứ tình cảm đồng điệu. Và ca dao đã sống thực tế qua bao câu hát ấp ủ tâm hồn ta:
Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương
Mịt mù khói tỏa ngàn sương
Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ
Làm sao kể xiết được bao vẻ đẹp mà thiên nhiên hào phóng đã ban tặng cho đất nước ta? Mỗi cảnh đẹp, con sông, con đò giếng nước đều đã mang đậm dấu ấn của quê hương Việt Nam với một quá khứ hào hùng đã gắn liền với bao cảnh vật. Tất cả đã gợi lên những vẻ đẹp rất riêng, rất Việt Nam. Nhưng điều đáng nói ở đây chính là tình cảm mà con người gởi gắm qua từng câu ca dao. việt Nam đẹp, nhưng các nước khác còn có những kì quan lộng lẫy sáng chói hơn. Tô điểm cho những câu ca dao không phải chỉ đơn thuần người dân muốn ca ngợi vẻ đẹp của mình. Mà nỗi bật trên hết là tình yêu họ. Con người họ vun vén trau chuốt cho từng chữ từng câu, họ yêu đất nước bằng thứ tình cảm say mê gần như máu thịt, họ tự hào đất nước bằng tất cả trái tim, người nghệ sĩ để "vẽ" lên những bức tranh sống động, điêu luyện và tinh tế như thế. Cái hồn của câu ca dao đã vượt qua tầm vóc bé nhỏ của nó đến với tâm hồn người đọc và tồn tại ở đó qua bao thế hệ.
Sẽ chẳng thể nào quên được những "cành trúc" đưa nhẹ nhàng trong gió, tiếng chuông ngân nga vang vọng trong khoảng không tĩnh mịch "mặt nước" hồ lãng đãng sương mù mơ hồ huyền diệu. Cảnh đẹp ở miền Nam không mang vẻ cỗ kính như Huế, cũng chẳng tĩnh lặng như bức tranh Tây Hồ, mà ở đây, dường như sống động hơn.
Nhà Bè nước chảy chia hai
Ai về Gia Định Đồng Nai thì về.
Đứng trước bao la mới thấy mình bé nhỏ. Đất nước trong mắt ta mang dáng dấp hào hùng mà vững chãi từng địa danh hiểm trở đến từng con sông đều in bóng một thời oanh liệt, chẳng thể phai mờ. Biết bao xương máu đã đổ trên dòng sông Nhà Bè lịch sử? Ai có thể quên mảnh đất Gia Định, Đồng Nai, mà mỗi tên gọi gắn liền với mỗi chiến công? Chiến tranh có nghĩa là gắn liền với mất mát hi sinh. Mảnh đất đau thương mà oanh liệt ngày xưa vẫn rạng rỡ và tươi đẹp trên đôi môi những ai đọc qua câu ca dao ấy. Câu ca dao như tiếng gọi của chính quê hương, níu bước chân người ra đi, mời đón kẻ trở về, đất mẹ mở rộng vòng tay đón những đứa con. Từ xa xôi một lần được trở lại quê hương, hay được viếng thăm một miền đất "ngỡ lạ mà quen" ta chợt thấy tâm hồn mình như trải dài VỚI bao tình cảm dạt dào tha thiết nhất.
Đồng Tháp Mười cò bay thằng cánh
Nước Tháp Mười lóng lánh cá tôm
Cũng một cánh cò trắng, chao liệng trên một khoảng không rộng mở, nhưng thấm vào ta một cảm giác mạnh mẽ mà rạo rực trước sự giàu đẹp của mảnh đất nổi tiếng, mảnh đất gắn liền với hai cuộc kháng chiến chống Mĩ và chống Pháp. Từ trong ca dao tình yêu của mỗi con người đối với quê hương đất nước đã rạng rỡ như một bài ca du dương mà hùng tráng. Chính tình yêu đó là sức mạnh quật khởi, đưa con người đến với những khát vọng và những tình cảm cao đẹp khác. Tiếng nói yêu nước là tiếng nói sâu thẳm nhất trong mỗi trái tim. Bởi lẽ họ đã cảm nhận được thứ tình cảm thiêng liêng nhất, thứ tình cảm mà từ lâu đời đã gắn bó con người lại với nhau trong hai cuộc kháng chiến kéo dài giữ nước và dựng nước.
Đến với ca dao là đến với tâm hồn Việt Nam, mỗi trái tim Việt Nam. Một quê hương Việt Nam với những cánh cò bay, dòng sông lặng lờ trôi, hoa bưởi trắng những đêm soi bóng nước, hay chiếc đò như khúc nước, chiếc cầu tre lắt lẻo chênh vênh. Dường như mọi cảnh đẹp mà bình dị. Nhưng văn học khác với hội họa hay âm nhạc nhờ ngôn ngữ rất riêng và độc đáo. Văn học còn thể hiện những khía cạnh khác, lột tả một chiều sâu, chiều rộng trong cuộc sống mà các nghệ thuật khác không thể thay thế. Chính vì vậy mà sức tồn tại của Văn học luôn được ví như một tòa nhà vững chắc cùng với thơ ca, ca dao cũng góp phần không nhỏ trong việc khẳng định sự giàu đẹp của quê hương. Nó không chỉ khái quát một vẻ đẹp đơn thuần mà từ đó đi sâu vào cuộc sống, đến với tâm hồn của mỗi con người. Chẳng khó hiểu nếu như nói ca dao chính là cái nền vững chắc cho Văn học từ đó đi lên cuộc sống đời thường và cuộc sống tình cảm của con người luôn hòa quyện sóng đôi. Đến với cuộc sống là câu ca dao đã đi đến với con người. Câu hát của người lao động luôn vang lên qua từng câu tha thiết:
Cây đồng đang buổi ban trưa
Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày
Ai ơi bưng bát cơm đầy
Dẻo thơm một hột, đắng cay muôn phần.
Có đổ giọt mồ hôi để làm ra vật chất, người ta mới thấu hiểu được giá trị của sức lao động. Và từ đó biết trân trọng thành quả do mình hay người khác làm ra Câu ca dao làm ta sực nhớ đến bài học ngày còn tấm bé: "Ăn quả nhớ kẻ trồng cây". Những gì chúng ta đang thừa hưởng chính là bao mồ hôi nước mắt của bao người, câu ca dao vút cao vừa là lời tâm sự nỉ non vừa chính là sự khuyên răn dành cho ta: hãy trân trọng và góp phần làm đẹp cuộc sống. Đất nước ngày càng đi lên con người phải nắm tay nhau xây dựng, từ bước đầu chập chững, theo thời gian đứa trẻ sẽ lớn lên. Và cũng vậy, từ những khó khăn ban đầu nếu biết khắc phục ta sẽ chiến thắng, như ta đã chiến thắng.
Hòa bình lập lại. Chế độ phong kiến đã xóa bỏ để đến với một cuộc đời bình đẳng hơn, tự do và nhân ái hơn. Nhưng những lời tâm sự của con người dưới chế độ khắc nghiệt ấy vẫn là những nỗi đau không ngừng làm ta bật khóc, tiếng khóc của họ hòa cùng nỗi xót xa trong ta đã tạo nên cho ca dao một nét đẹp riêng, rất riêng.
Em như con hạc đầu đình
Muốn bay không cất nổi mình mà bay
Rồi lời tâm tình của những cô gái về số phận của mình:
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng như cá cắn câu
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thuở nào ra.
Lễ giáo phong kiến tập tục khắc nghiệt, đó là những gọng kềm trói chặt người phụ nữ. Họ được ví như con chim bị nhốt trong lồng nếu có thả ra thì bị trói hai đôi cánh. Họ là chiếc lá trên cành suốt một tuổi xanh, lúc lá lìa cành bay bổng trong tự do, thì lá đã úa vàng, tuổi xuân trôi qua. Ca dao đã từ lâu gắn liền tiếng hát người phụ nữ với cuộc sống:
Thân em như tấm lụa đào
Dám đâu xé lẻ vuông nào cho ai
Hay:
Thân em như hạt mưa sa
Hạt vào đài các hạt ra luống cày
Vang trong từng câu, từng chữ là những tâm tình khát vọng mà họ nhắn gửi. Một cuộc đời bị gói tròn trong bất cộng, tâm tình của mỗi con người "bật trào" lên nghe nấc nghẹn.
Con cò lặn lội bờ sông
Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non
Hình ảnh con cò đi vào Ca dao làm đẹp cuộc sống. Ngày nay những tiếng khóc đó đã chìm vào quá khứ. Người phụ nữ đã thật sự tìm một chỗ đứng của mình trong xã hội. Cuộc sống vẫn tiếp diễn, con người lại tìm cho mình được lẽ sống chân chính. Đây là lời khuyên nhủ rất tha thiết về ruộng đồng:
Ai ơi chớ bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu
Gắn bó với quê hương, cuộc sống con người trang trải với ruộng vườn cảnh vật "con trâu là đầu cơ nghiệp". Một lần nữa người nông dân lại bày tỏ tâm tư của mình thông qua chú trâu - người bạn gắn liền với nhà nông, với cuộc sống của họ:
Trâu ơi ta bảo trâu này
Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta
Cấy cày vốn nghiệp nông gia
Ta đây trâu đấy ai mà quản công
Bao giờ cây lúa còn bông
Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn.
Một cuộc sống ấm no, tất cả là niềm mơ ước của người lao động, ước mơ giản dị mà hồn hậu vẫn để lại trong tâm hồn ta một cảm xúc đẹp. Đó là mơ ước đời thường xuất phát từ tình yêu cuộc sống lao động. Trải qua bao khó khán thử thách và gian nan con người càng trân trọng hơn sự yên bình.
Một hạnh phúc bình dị mà họ mong chờ. Một ngôi nhà, một đồng ruộng, một con trâu và trên cả là một chút bâng khuâng của thứ tình cảm ngọt ngào. Câu hát tâm tình của chàng trai cô gái rất tế nhị mà đáng yêu:
Bây giờ mận mới hỏi đào
Vườn hồng đã có ai vào hay chưa?
Mận hỏi thi đào xin thưa
Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào.
Thật tinh tế, mộc mạc mà đằm thắm. Tình yêu của họ làm đẹp thêm ngôn ngữ ca dao và ca dao góp phần làm đẹp cuộc sống. Tất cả đều rộng mở và dâng tặng cho đời.
Trải qua bao năm dài, ca dao vẫn đến với ta bằng thứ tình cảm ngọt ngào và dịu êm. Dòng sữa văn học dân gian không những nuôi lớn con người mà còn cho ta hiểu những điều hay và đẹp. Trong ta dạt dào tình yêu đối với đất nước quê hương. Đó là tất cả tình cảm chân thành từ một trái tim chứ không phải những sáo ngữ phát ra đầu lưỡi. Ai cũng có thể nói rằng mình yêu nước, nhưng yêu bằng cách nào và tình yêu ra sao? Ta hiểu rằng, thứ tình cảm thiêng liêng đó xuất phát trong ta từ những cái nhìn về mỗi con người Việt Nam, quá khứ hào hùng của dân tộc Việt Nam và ý thức mình là một con người có tổ quốc. Nhưng tận trong sâu thẳm, vì ta yêu văn học Việt Nam rất đậm đà mà sâu sắc.
